Nocna nauka czytania

Od kilkunastu dni w budynku Teatralni można oglądać wystawę traktującą o tym, jak kształcili się arystokraci. Swoją wiedzę na temat świata zdobywali przez edukację domową, szkolną, podróże i zabawę. Hrabia Konstanty Zamoyski pałac kozłowiecki wyposażył według ukształtowanego gustu i ambicji rodowych. Główna klatka schodowa rezydencji przypomina wnętrze zachodnioeuropejskiej galerii malarstwa i niejeden obraz intryguje tu swoją historią, a jeden z najmniejszych urzeka wyjątkowym nastrojem. Zachęcamy, by w tym tygodniu zatrzymać się przy nim przez chwilę.

Nokturn, ponieważ scena, o której mowa, rozgrywa się w nocy, utrzymany jest w bardzo ciemnej tonacji brązów i czerwieni. Trudno jest określić bliżej wnętrze, w którym wokół stołu ukazano kilka postaci. Ciemność rozświetlają dwie świece, jedna w latarni stojącej na podłodze i druga w lichtarzu. Pochylona przy stole młoda dziewczyna czyta tekst. Ubrana jest w długą sukienkę w odcieniach czerwieni. Pod szyją ma biały kołnierz, a włosy upięte wysoko i ozdobione czarną wstążką. Na lewo od niej wyłania się z mroku postać starszego, brodatego mężczyzny w futrzanej czapce. Jego twarz, oświetlona płomieniem świecy, zwrócona jest w stronę oglądającego obraz. Spojrzenie mężczyzny jest sugestywne, surowe i wymagające. W prawej dłoni ma przedmiot przypominający lupę na wydłużonej rączce, a trzymanym w lewej dłoni rysikiem wskazuje dziewczynce fragment tekstu. Po prawej stronie rozgrywającej się sceny można dostrzec dwie dziecięce postacie. Gdy wpatrzymy się w dalszy plan, zobaczymy kolejne trzy postacie ukryte w ciemności. W prawym górnym rogu umieszczona została udrapowana kurtyna, ledwo dostrzegalna na bardzo ciemnym, gładkim tle.

Nie znamy z imienia i nazwiska autora tej wersji. Obraz jest niewielki – 48 x 36,6 cm, olejny, malowany na płótnie. Powstał około połowy XIX wieku i pochodzi ze zbiorów rodziny Zamoyskich w Kozłówce. Stanowi kopię obrazu Gerarda Dou (1613–1675) „Nauczyciel”, znajdującego się w zbiorach Galerii Uffizi we Florencji.

Przedstawiona scena jest wynikiem doskonałej obserwacji siedemnastowiecznego życia szkolnego w uboższych warstwach społecznych Holandii. Dzieci z mniej zamożnych rodzin uczęszczały wówczas do szkoły w godzinach wieczornych, gdyż w ciągu dnia musiały pracować lub przyuczać się do zawodu. Obowiązkowe były lekcje pisania, czytania i studiowanie Biblii. Chłopcy poznawali matematykę i historię, a dziewczynki uczyły się praktycznych zajęć domowych, np. szycia.

Gerard Dou malarstwo poznał zapewne dzięki ojcu, który był rytownikiem na szkle. Stopniowo rozwijał swój artystyczny warsztat ucząc się u Bartholomeusa Dolendo, Pietera Couwenhorna i Rembrandta. Specjalizował się w obrazach małoformatowych. Obraz „Nauczyciel” powstał prawdopodobnie przed 1665 rokiem, podobnie jak jedna z najsłynniejszych prac Gerarda Dou „Nocna szkoła” (obecnie w Rijskmuseum w Amsterdamie). Prawdopodobnie wtedy też miała miejsce pierwsza autorska wystawa artysty, urządzona w domu malarza Johannesa Hannot. Zaprezentowano wówczas dwadzieścia siedem obrazów, pochodzących ze zbiorów kolekcjonera sztuki Johana de Bye. Dou miał wtedy 52 lata, był już artystą uznanym, miał kilku uczniów, a „Nocna szkoła” stała się wizytówką wystawy, ze względu na wspaniałą technikę ukazania przestrzeni i kontrastu w świetle świec. Obie sceny zawierają wiele elementów podobnych. Artysta pracował pod wpływem szkoły utrechckiej, a szczegółowy sposób malowania przedmiotów był typowy dla szkoły ,,fijnschilders”, czyli artystów malujących gładko i precyzyjnie. Specjalizował się w scenach nocnych, tematy, które poruszał w swoich dziełach, miały często charakter dydaktyczno-moralizatorski, a wyrafinowane i precyzyjne techniki nadal budzą podziw. Styl Gerarda Dou naśladowano również w XIX wieku (np. Petrus van Schendel). Jak sugerują biografowie, Dou był malarzem powolnym i ostrożnym, np. potrafił czekać z rozpoczęciem malowania, aż w jego pracowni opadnie kurz, wtedy żadne pyłki nie były w stanie zepsuć malowanego obrazu.

Niewykluczone, że to właśnie kunszt autora oryginału zachęcił Konstantego Zamoyskiego do zakupu kopii tego dzieła.

Opr. Magdalena Pilsak